جزیره قشم از دیرباز محل سکونت مردم بوده و تاریخ پرفراز و نشیبی را به دنبال داشته است.در شرایط فعلی مجموعه ای آثار تاریخی از معماری دوره های گذشته به صورت پراکنده در جزیره قشم باز مانده است. هر یک از این آثار با تاثیر پذیری از ویژگیهای طبیعی - جغرافیایی منطقه و فرهنگ قومی - بومی مردم، و مواد و مصالح در دسترس آنان شکل و تناسب هنر معماری ساده ای را باز می نماید.
در ساختمان این پدیده های مادی و فرهنگی، نیازها و خواست های مادی و معنوی مردم جامعه جزیره نشین در راه تداوم بخشیدن به زندگی و بقای حیات، تاثیر زیادی داشته اند. از مهم ترین این آثارمی توان شماری بنا از جمله بنای صخره ای، بند و سد و چاه و آب انبار، قلعه، بقعه و مسجد را یاد کرد.
بنای صخره ای
در نزدیک ویرانه شهر باستانی خربس، در ۱۵کیلومتری شهر قشم، صخره ای سنگی است که در آن آثاری از معماری دوران کهن باز مانده است . درون صخره یک تالار ودو اتاق در درون سنگ کنده اند. تالار و اتاقها از ۶ روزن در بالای صخره نور میگیرند و از یک دریچه در پایین صخره به بیرون راه می یابند. راه ورودی به تالار راهروی تنگ و کوتاه دالان مانندی است که به یک سر بالایی تند می رسد. تالار به شکل مربع مستطیل در بالای سربالایی قرار دارد . یکستون سنگی در میان ضلع شرقی تالار هست.در سوی راست تالار، اتاقکی با سقف گهواره ای شکل و در چپ آن اتاقکی بسیار کوچک کنده اند.معماری بنای تالار و اتاق ها، بنا بر نظر دکتر پرویز ورجاوند که در باره آن تحقیقی انجام داده، به سبک معماری صخره ای دوران کهن ایرانی است . نشانه هایی از هنر تیشه کاری سنگ تراشان کهن هنوز بر روی سقف و بخشی از دیواره های جانبی تالار و تنها ستون سنگی تالار به جا مانده است. در دیوارهای جانبی تالارهایی با قوس های تخم مرغی کنده اند.
این تالار را برخی نیایشگاه میترایی یا مهری، و برخی دیگر آرامگاه صخره ای و بازمانده از دوره مادها دانسته اند.به هر حال، گویا مردم جزیره در دوران باستان، برخی از مراسم آیینی - مذهبی خود را در تالار این صخره برگزار می کرده اند.
فن بستن بند و ساختن سد برای ذخیره و انباشته کردن آب شیرین باران از زمان های بسیار دور در میان مردم جزیره نشین شناخته شده بود. آثار ویرانه چند بند و سد از دوره های کهن در جاهای پراکنده در جزیره باز مانده اند. مهم ترین
آنها سد تل بالا و سد دم، از آثار دوره ی ساسانی هستند.
سد تل بالا
این سد در میان دو دره چسبیده به کوه کولغان، در ۳ کیلومتری شهر قشم قرار دارد. آب باران دره ها در تالابی بزرگ، در پشت این سد خاکی جمع و ذخیره می شده است . بخشی از دیواره سنگی و کانال های انتقال آب این سد خاکی جمع و ذخیره می شده است.
بنا بر بررسی های بابک راد، باستان شناس ایرانی، طول سد از خاور به باختر در دهانه دره نزدیک به ۴۵۰ متر و پهنای آن در کف دره نزدیک به ۵۰ متر و در بالا ۵ متر و بلندی خاکریز آن حدود ۱۲ متر است. وسط دیواره طول سد بر اثر سیلابهای تند ویران شده است دریچه ای در وسط پایه سد بوده که به هنگام طغیان آب، آب انباشته افزون بر گنجایش فضای پشت پایه از آن بیرون می ریخته است . دریچه ای در پشت سد شکل یافته بود که طول آن حدود ۹۵۰ متر و عرضش در نقاط مختلف میان ۱۲۰ تا ۴۵۰ متر بوده است.در دوران صفوی، سد را برای بهره برداری، بازسازی و تعمیر کرده بودند . این بازسازی ظاهرة توان مقاومت در برابر سیلاب های حوزه قشم را نداشته و دوباره ویران شده است .
سد دم
این سد در بریدگی غربی روستای پی پشت و در ۱۵ کیلومتری بندر لافت قرار دارد. سر تا سر پایه و دیواره های اصلی و مجرای خروج آب سد دم هنوز باز مانده اند. بنا بر گزارش همین باستان شناس، سد دم از نوع سدهای قوسی دوره ساسانی است که آن را از سنگ های تراش رودخانه ای با ملات گل وگچ ساخته اند. در دو جبهه خاور و باختر ضلع شمالی سد دو پایه بزرگ ساخته اند. پایه ها از کف تا رویه سد بالا آمده اند . قوس سد در جبهه شمالی و در فاصله دو پایهاست .
در دوره صفوی برای بهره گیری دوباره از آب سد، آن را تعمیر و الحاقاتی به آن افزودند . این الحاقات در برابر فشار سیلاب ها دوام نیاوردند و از هم فرو ریختند و ویران شدند. طول سد از خاور به باختر ۲۵ متر و آبریز وسط آن ( تقریبا در ارتفاع ) ۱۱ متر، عرض ۱ متر و طول ۱۸۰ سانتی متر و بلندی ۶۰ سانتی متر بوده است . دریاچه پشت سد حدود ۱۵۰۰ متر طول داشته است . عرض آن در باریک ترین قسمت ۲۵ متر و در پهن ترین قسمت ۷۰۰ متر بوده است.
سدهای دیگر
سد و بندهای دیگری نیز در جزیره ساخته بوده اند . سد درهاش، در جنوب خاوری گیاهدان، سد خور ازک، در بلندی های شمال خاوری سوزا، و سد چهو،درباخترگوران وخاوربرکه«تنگسور»نزدیک کولغان وبرکه«چهو ازجمله آنهابه شمارمی آیند . آثاری ازسرکوهی»درشهرقشم؛وبرخی هم به سبب این سدهاهنوزدرجزیره باقی مانده اند.
•آب انبار سازی
از منابع دیگر نگهداری و ذخیره آب باران در جزیره برکه یا آب انبار است . در سراسر خاک جزیره قشم، به خصوص در حریم آبادیها شمار خاوری جزیره و در چشم انداز مردم لارک قرار فراوانی آب انبار یا برکه به طور پراکنده ساخته اند. معماری ساختمان برکه ها معمولا به دو شکل پیوند خورده است. دراز مستطیلی و مدور ، و طاقدار و « سردر »(برکه در زندگی بی طاق) است.
از آب انبار های کهنسال جزیره، برکه سنگیو گرد بندر لافت است.این برکه ها را در کوهی ازسنگ خارا در ضلع خاوری قلعه موسوم به قلعهداخل دیواره سنگی درون آب انبار در آوردهدریچه هایشان را یکی پس از دیگری می اند.نادرشاهی کنده اند. پلکانی سنگی دارد. پله ها را در داخل دیواره سنگی درون آب انبار در آورنده اند.
برکه بی بی در آبادی کوشه نیز از برکه های قدیم جزیره است. بانی ساختمان این برکه زنی بی بی صوفیه نام، همسر شیخ عبد الله از شیوخ طایفه بنی معین بوده است.این برکه را همزمان با مسجدی در سال ۱۲۰۲ ق در آبادی ساخته اند.
برخی از برکه ها به نام بانی شان ، مانند برکه ((بی بی)) و برکه ((ملا عبد الرحمن)) درشهر قشم ، برخی دیگر به نام جای بنایشان ، مانند برکه ((تنگ سوز)) نزدیک کولغان و برکه ((سر کوهی)) در شهر قشم ؛ و برخی هم به سبب رویدادی نامگذاری شده و معروفیت یافته اند.
برکه ((خری)) و به سبب افتادن خری در آن ، برکه ((جفتان)) به سبب قرار گرفتن دو برکه در کنار هم و برکه ((چم لاکی)) به جهت آنکه در ساحل خاوری جزیره و در چشم انداز مردم لارک قرار دارد از برکه هایی هستند که نامشان با رویدادی پیوند خورده است.
برکه در زندگی مردم بخشهایی از جزیره کهآب شیرین ندارند، اهمیت و ارزش بسیار زیادیدارد.مردم در نگهداری و تعمیر بنای برکه ها ولایروبی آنها با یکدیگر همکاری می کنند. هر سال دریچه های برکه های پر شده از آب باران را می بندند و به هنگام بهره برداری از آب آنها، دریچه هایشان را یکی پس از دیگری می گشایند.
· قلعه سازی
انسان از آغاز زندگی جمعی در روستا و شهر به اندیشه حفظامنیتجانوداموملکخودافتاد و به ساختن سرپناه های امن و استوار و استحکامات دفاعی پرداخت. قلعه سازی از جمله این استحکامات و اساسی ترین تدابیر اجتماعات قدیم انسانی برای پناه جستن در آن و مقاومت و دفاع در برابر حملات و تعرضات دشمنان و غارتگران بود .
