سابات فضيلت فراموش شده

اشاره: در معماري جنوب برجستگي ها و خاصيت هايي مشاهده ميشود كه با جغرافيا و بوم مناطق گرمسيري همخواني دارد. علاوه بر سابات كه موضوع اين جستار است ، بادگير و بركه نيز يكي از شاهكارهاي معماران گذشته ي جنوب است . هر چند مدرنيته و تكنولوژي جبرا موهبتها و داشته هاي گذشته ي ما را مصادره كرده است اما پرداختن به فضيلتهاي معماري گذشته ما را با هويت و دارايي هاي فرهنگي خود بيش از پيش آشنا مي كند وديگر اينكه شايد تلنگري باشد تا با مدرن نمودن آثاري از قبيل سابات وبادگير به استفاده بهينه از آنها ادامه دهيم.

درمتون و نوشته ها كمتر از سابات خوانده يا شنيده بوديم . پيش از اين ، باور نگارنده بر اين بود كه سابات مختص فرهنگ هرمزگان، بويژه غرب استان است و واژه اي بومي ، اما با بررسي بيشتر- همانطور كه به آن خواهيم پرداخت_ معلوم گرديد(( سابات)) يك سازه ي ملي و در استانهاي خوزستان (بيشتر دزفول) از دير باز كاربرد داشته واينك به عنوان يك فضيلت از دست رفته، با داشتنش افتخار افتخار مي كنند. از نظر لغوي سابات واژه اي پارسي است و در لغت (( سا))به نام آسايشگاه و استراحت گاه و ((بات)) به معني نمودار ساختمان و بنا و عمارت آورده اند.

در فرهنگ معين سابات (ساباط) چنين معني شده است: دالان، راهرو سرپوشيده،پوشش بالاي راهگذر،سقفي كه در زيرآن معبر ورود به خان و سرا مي باشد." سايه گاه ، ساباط به چند علت بوجود مي آيد كه مهمترين عامل آن افزودن بر فضاي كوچه ميباشد . اين فضا در ضمن عبور و سايه دار نمودن كوچه به صورتهاي مختلفي مورد استفاده قرار مي گيرد. بصورت پيش بام حتي ديده شده است ....سابات خانه را در دو طرف كوچه بهم مرتبط نموده است . بوجود آمدن سابات علاوه بر مسايل عنوان شده خود يك جبر اقليمي است و باعث تنيدگي و اتصال بافت مسكوني مي گردد "(محمدحسين گلنشيان،باستان شناس).

سابات در دزفول خوزستان

درگستره شهر تاريخي دزفول وجود بناهي عام المنفعه نظير سابات(ساباط)ها در بخش هاي مختلف بافت تاريخي شهر، به كرات ديده ميشود. اين بنا ها كه تاثيرات شگرفي در روان مردم سكنه ايفا ميكند ، بدليل اهميت فوق العاده شان در دوره هاي متمادي مورد توجه معماران قرار ميگرفتند و رفته رفته با توجه به موقيعت خاص بافت قديم شهر دزفول از نظر جغرافيايي از كوچكترين فضاي ممكن در پيوستگي خانه ها جهت ساخت اين بناهات استفاده مي نمودند. سابات هت از ويژگي هاي مهرازي (معماري ) زيست بومهاي گرمسير و كويري هستند و دراستان هايي مانند يزد و خوزستان يافت مي شوند. يكي از كاركردهاي سابات پديد آوردن سايه و جايگاهي خنك براي رهگذران است . به سبب نيمه پوشيده بودن سابات در تابستان ناهمگوني دما به پديد آمدن كوران هوا مي انجامدا كه سبب خنك تر شدن هواي درون سابات از بيرون مي گردد . ساباتها همچنين سبب پديد آمدن يكپارچگي و پابداري خانه هاي كنارشان هستند و به آناه در پايداري دربرابر نيروهاي پديد آمده از فشار سازه كمك مي كنند. از لحاظ معماري اين بناها با سبك هاي متنوعي ديده مي شوند ، يرخي گنبدي يا به اصطلاح محلي دزفولي "پيكو" برخي ديگر با سقف مسطح و با ارتفاعات مختلف بين 20/2 الي 40/3 متر ودر برخي از آنها 7سانت الي 1 متر مي باشد .

سابات در اوز فارس

سابات كوچه و گذرگاه مسقفي است كه در بافت قديم شهر اوز به تعداد زياد وجود داشته است . پراكندگي محلات ، دماي زياد و تابش شديد خورشيد ، باعث شد تا در گذشته نيكوكاران شهر اقدام به ساخت سابات كنند و از فضاي روي سابات نيز در ساختن بنا استفاده شود . ساباط كه در زبان محلي به آن ((سوبات)) مي گويند كوچه ايست بين دو ديوارخانه از هم مجزا كه سقف اين كوچه بوسيله تيرهاي چوبي كه از درخت گز تهيه شده پوشيده مي شود. روي سقف كوچه ، فضايي بدست مي آيد كه نيكوكاران روي آن اتاق هاي جديد بنا ميكرده اند كوچه تبديل به سابات مي شده است كه رهگذران و اهالي براي فرار از گرما ، باد و باران بويژه در تابستن به آن پناه مي برده اند . معروف ترين سابات اوز ساباط مجلسي واقع در محله مسجد دهباشي است . (احمد خضري، شبكه اطلاع رساني ساختمان ايران)

سابات در هرمزگان

حال كه معلوم شد سابات يك سازه ملي است يا حداقل در چند استان سابقه تاريخي دارد و اينك متروكه گرديده است و همچنين ثابت شد تنها به هرمزگان تعلق ندارد ، بايد بررسي كرد آيا سابات در هرمزگان به همان معنا و كاربردي است كه در جاهاي ديگر كشورمان دارد؟ در پاسخ بايد گفت خير. زيرا هرچند هدف از سابات ايجاد سايه سار براي خنكي هواست ، اما در فرهنگ هرمزگان خصوصا در بندر لنگه و توابع ، سابات بيشتر به ايوان جلوي اتاقها گفته ميشود. ستونها حداقل به فاصله 2تا 3متر جلوي اتاقهاست و سقف آن تقريبا برابرو همسان با اتاقهاست. اهالي خانه در تابستان و فصل گرما در گذشته در سابات بسر ميبردند و طبعا از هواي دل انگيز پسين خود به ارامش ميرسيدند.(در حالي كه در استانهاي خوزستان و فارس سابات يك مكان عمومي بود در هرمزگان جرئي از ملك شخصي است). اما امروزه با تغيير در معماري خانه ها و منازل ، جايي براي سابات و بادگير وايوان و سازه هايي از اين دست باقي نمانده است! زيرا خانه ها سربسته و كولرهاي گازي بر نسيم سابات ترجيح داده شده است. شايد يكي از دلايل افسردگي و دلمردگي هاي شايع و عمومي و حتي تنهايي نشين ها ، قطع ارتباط انسانه با طبيعت باشد.