موقعیت جغرافیایی و تاریخی خرمشهر
واقعیت اینست که برای ما ایرانیان آزاد سازی خرمشهر چنان مهم و با اهمیت است که این شهر هیچگاه مجالی نیافت که از تاریخ و جغرافیای خود بگوید و آنچه تاکنون در صفحات و نوشته ها آمده ، همه از آزاد سازی خرمشهر قهرمان بوده است.
بندر خرمشهر در جنوب غربی استان خوزستان ، شمال آبادن و در محل تلاقی دو رودخانه کارون و اروند و یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری کشور بحساب میاید.خرمشهر دارای دو دو بخش مرکزی و بخش مینو است.
در مورد تاریخ خرمشهر نظرات مختلفی وجود دارد که با جمع این نظرات میتوان آغاز خرمشهر را به پادشاهی هخامنشیان نسبت داد. در زمان هخامنشیان در 18 کیلومتری شمال غرب خرمشهر و در محلی به نام ((بارما)) ساخته شد که ظاهرا در زمان داریوش بسیار آباد بوده است.این شهر در زمان حمله اسکندر تخریب میشود و پس از آبادی به نام ((بیان)) به حیات خود ادامه میدهد.
محمره
حیات نوین خرمشهر از قرن سیزدهم هجری قمری و به نام((محمره)) آغاز میگردد. در زمان محمد شاه قاجار شهر محمره جهت ساخت بندر انتخاب میشود و رونقی تازه میگیرد. در زمان ناصرالدین شاه و طی پیمان ارزنه الروم دوم، حاکمیت دولت ایران به این شاه راه تثبیت میگردد و در سال 1314 خورشیدی با تصویب هیات وزیران به خرمشهر تغییر نام میدهد.
خرمشهر در طول تاریخ 6 بار اشغال شده است . بار اول توسط اسکندر مقدونی باردوم توسط مسلمانان بار سوم توسط انگلستان بار چهارم توسط ناصرالدین شاه قاجار به تلافی مجدد هرات و پس گرفتن از انگلستان بار پنجم توسط قوای انگلیس در جریان جنگ دوم جهانی، و بار ششم توسط ارتش متجاوز عراق در سال 1359.
خرمشهر چگونه به اشغال دشمن در آمد؟
روز 4 آبان سال 1359 ، پس از بیش از یک ماه مقاومت رزمندگان ایران و نیروهای محلی خرمشهر به اشغال ارتش بعثی عراق درامد.
((نیمه شب سوم آبان بود که نیروهای ارتش بعثی با سازماندهی و تجهیز لشکرهای مستقر در جبهه خرمشهر و همچنین فراخوانی نیروهای تازهنفس به این جبهه، هجومی وسیع و گسترده را به شهر آغاز کردند و پس از جنگی نابرابر، وارد خیابانهای خرمشهر شدند. رزمندگان و مردم شهر در اطراف پل خرمشهر که حالا به نام خونین‌شهر شناخته می‌شد، تلاش بسیاری کردند تا از پیشروی نیروهای صدام جلوگیری کنند، اما سرانجام در غروب چهارم آبان، غرب خرمشهر به دست دشمن افتاد و تراژدی تلخ خونین‌شهر رقم خورد. باقیمانده نیروهای مدافع، به سمت شرق شهر عقب نشستند اما با تمام پایداریها، سرانجام خرمشهر سقوط کرد و به اشغال کامل دشمن متجاوز درآمد. این اما به معنای پایان درگیری‌ها نبود که رزمندگان ایرانی همچنان در جبهه شرق با نیروهای متجاوز درگیر بودند.روزنامه کیهان فردای آن روز در گزارشی از منطقه نوشت: «آخرین گزارش‌های رسیده از جبهه جنوب حاکیست که اوضاع جنگ در خونین‌شهر بحرانی است و رزمندگان دلیر در این شهر در برابر تجاوز دشمن سرسختانه پایداری میکنند. بر اساس آخرین اخبار رسیده از جبهه خونین‌شهر و آبادان مقاومت مدافعان انقلاب همچنان ادامه دارد و پل خونین‌شهر به علت آتش شدید دو طرف غیرقابل استفاده است. برتری آتش در این منطقه با متجاوزین است در حالیکه مهاجمین با توپخانه به نیروهای انقلاب حمله میکنند، رزمندگان اسلام بدون در دست داشتن تجهیزات کافی زرهی و توپخانه در مقابل تجاوز مزدوران صدام سرسختانه مقاومت میکنند.»همزمان با این تحولات و در پی کامل شدن اشغال خرمشهر، نیروهای متجاوز بر فشار خود در جبهه‌های دیگر افزوده و بخصوص برای تکمیل محاصره آبادان و شکست مقاومت رزمندگان، یورش گسترده‌ای را به این شهر آغاز کردند، چنانکه باران بمب و گلوله تلفات و خسارات فراوانی در آبادان به جای گذاشت. دشمن با فراغت نسبی از جبهۀ خرمشهر، نیروی قابل توجهی به محور آبادان فرستاد. ارتش بعث تلاش می‌کرد با ایجاد استحکامات نظامی در بخش غربی خرمشهر، از پل ارتباطی خرمشهر- آبادان وارد آبادان شود، اما با پایداری نیروهای ایرانی موفق به انجام این کار نشد. جاده خرمشهر-آبادان، با آنکه زیر آتش شدید توپخانه و خمپارۀ دشمن قرار داشت، اما همچنان رفت و آمد در آن جریان )).
روزنامه کیهان دو روز پس از اشغال خرمشهر نوشت: «عمال بعث عراق از ساعت ۴ و ۳۰ دقیقه بامداد امروز در حالیکه فاصله‌شان با شهر اهواز حدود ۲۵ کیلومتر است همچنان با شلیک توپخانه، آتشبارهای خمسه خمسه و خمپاره به حملات جنون‌آمیز خود به مناطق مسکونی و مردم بی‌دفاع اهواز ادامه می‌دهند. ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز در اهواز با توپخانه سنگین بر روی مواضع دشمن آتش گشوده و خساراتی را به وی وارد کرده است به طوری که دشمن ناچار به تغییر موضع خود شد. حملات آتشبارهای دو طرف همچنان در اهواز ادامه دارد. شب گذشته شهر اهواز آرام بود و هیچگونه صدای شلیکی به گوش نمی‌رسید اما از نخستین ساعات بامداد دیروز تا اوایل شب گذشته شهر اهواز در چندین نوبت مورد هجوم حملات وحشیانه مزدوران بعث عراق به وسیله آتش توپخانه و آتشبارهای خمسه خمسه قرار گرفت. بعثی‌های مزدور که در منطقه هردان در ۲۵ کیلومتری شهر اهواز موضع گرفته بودند، با شلیک‌های بی‌هدف و پیاپی خود بر روی مناطق مسکونی در صبح و بعدازظهر روز گذشته آتش گشودند که در نتیجه چندین غیرنظامی در حملات دیروز مزدوران شهید و تعدادی مجروح شدند. همچنین چندین خانه مسکونی ویران شد. در پی این حملات ارتش جمهوری اسلامی ایران در اهواز با گشودن آتش توپخانه خود به روی مواضع دشمن آنها را مجبور به عقب‌نشینی کرد. عمال مزدور بعث عراق در بعدازظهر دیروز شدت حملات خود را به سوی شهر اهواز افزایش دادند و نقاط مسکونی کیان‌پارس، خیابان منتظری (۲۴متری) و حوالی آن و نیز چند محله دیگر را به زیر آتش توپخانه خود گرفت و تلفات و خساراتی در این مناطق به بار آورد.همزمان با این تحولات، در سوسنگرد، خبر‌ها حاکی از تقویت نیروهای عراقی و استقرار آنها در ارتفاعات الله‌اکبر بود و در بستان، منازل و مغازه‌ها از سوی نیروهای عراقی و افراد جبهه التحریر، مورد غارت قرار گرفت. در این روز علاوه بر جبهه‌ها، شهرهای آبادان، ماهشهر و اهواز نیز بمباران شدند و یک هلیکوپتر عراقی در اطراف ماهشهر، هدف قرار گرفت.هر چند خرمشهر در چهارم آبان ۵۹ سقوط کرد و دشمن بعثی، در ادامه تجاوزات خود، علاوه بر غارت کامل شهر، حتی به منازل خرمشهر رحم نکرد و برخی از آنها را با ۳۰۰ تن تی.ان.تی به طور کلی تخریب نمود اما مقاومت مردم و رزمندگان تا ۲۰ ماه بعد یعنی روزی که رادیو خبر آزادسازی خرمشهر را اعلام کرد، ادامه یافت.
سقوط خرمشهر به روایت فرماندهان جنگ
علی شمخانی:
. علی شمخانی وزیر اسبق دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح که دوران دفاع مقدس در زمره فرماندهان جنگ بود، در خصوص علل سقوط خرمشهر می‌گوید: «ما در آن زمان منتظر جنگ نبودیم و آمادگی لازم را برای مقابله با ارتش بعثی نداشتیم، همچنین درگیر مسائل داخلی بودیم در حالیکه صدام از ۲۲ بهمن ۵۷ تا ۳۱ شهریور ۵۹ یعنی مجموعا طی ۱۹ ماه نیروهای مسلح خود را آماده کرد تا ابتدا خرمشهر و سپس خوزستان را از ایران جدا کند اما به حول و قوه الهی به اهداف خود نرسید. جنگ بازی شطرنجی است که هرکس بتواند حرکت دومی را سریع‌تر از حریف خود طراحی کند پیروز خواهد بود. در آن زمان تنها قسمتی از خرمشهر سقوط کرد ولی بعد از ۵۷۵ روز به لطف خدا و جانفشانی رزمندگان اسلام خونین‌شهر از اشغال دشمن بعثی درآمد.
محسن رضایی:
محسن رضایی، فرمانده سپاه پاسداران در دوران جنگ تحمیلی هم درباره علل سقوط خرمشهر می‌گوید: «وقتی جنگ شروع شد، خرمشهر نزدیکترین شهر به مرز پس از قصر شیرین، بزرگترین شهر مرزی ایران و بندری استراتژیک بود. دشمن از سمت اروندرود ۵۰۰ متر با خرمشهر فاصله داشت با این حال رود بزرگ اروند حائل بین ایران و عراق بود. از سمت مرز خشکی هم حدود کمتر از ۲۰ کیلومتر تا خرمشهر فاصله داشت. بنابراین نزدیکی شهر خرمشهر یکی از عوامل سقوط خرمشهر بود. عامل دیگر این بود که نیروهای رسمی و نیروهای مسئول در لب مرز دفاع مستحکمی نداشتند لذا در همان ساعات اولیه مرز فرو ریخت و مرز شکسته شد و دشمن خیلی زود توانست به اطراف شهر خرمشهر برسد و ارتباط بین اهواز با خرمشهر قطع شد و بطوریکه دشمن خود را به حوالی شهر رساند. از این لحظه به بعد یک مقاومت مردمی و انقلابی در خرمشهر شکل گرفت، حتی ارتشی‌هایی هم که در خرمشهر بودند ارتشی‌های حزب‌اللهی و انقلابی شامل تعدادی تکاوران نیروی دریایی بودند که در کنار سپاه و بسیج مردمی جنگیدند و در کنار هم مجموعه‌ای ادغام شده‌ای را تشکیل داده بودند که وجه غالب آن وجه انقلابی و مردمی بودن آن بود، البته این هم به دلیل کمبود امکانات و ساز و برگ تا یک حدی می‌توانستند بجنگند بطوریکه امکانات و تسلیحات نظامی بقدری کم بود که فشار‌ها را اضافه کرد. عامل سوم در سقوط خرمشهر این بود که آقای بنی‌صدر معتقد بود که ما باید به سبک اشکانیان بجنگیم یعنی زمین بدهیم دشمن را به داخل بکشانیم و زمان بدست بیاوریم و بعد از آن به دشمن هجوم ببریم. خود این موضوع هم در عدم حمایت و توجه به جبهه خرمشهر و یا در عدم ارسال تجهیزات و مهمات موثر بود. وقتی یک فرمانده نظامی کنار بنی‌صدر می‌گوید خرمشهر ارزش نظامی ندارد، خب معلوم است که به اندازه کافی هم به آنجا اسلحه و مهمات نمی‌دهند و وقتی چنین اعتقادی در برخی افراد وجود داشته باشد اینطور میشود. به هرحال همه این عوامل دست به دست هم داد و موجب سقوط خرمشهر شد. با این حال ۳۴ روز مقاومت شبیه یک معجزه بود چون ارتش عراق با تمام قدرت آمده بود که خرمشهر را بگیرد ولی یک مقاومت مردمی ۳۴ روزه ارتش رژیم بعث عراق را متوقف کرد و نتوانستند وارد خرمشهر شوند، بعد از آن با ترفندهای خیلی گسترده مثل بمباران‌ها توانستند شهر خرمشهر را تصرف کنند.»
خرمشهر چگونه آزاد شد؟
مدتي پس از اشغال خرمشهر، ركود محسوسي بر جبهه ها حاكم گرديد. تا اينكه در تاريخ 1359/10/15 اولين عمليات با نام "نصر” براي آزادسازي اين شهر انجام شد كه مرحله اول آن موفقيت هاي بسياري داشت، ليكن چون براي حفظ دست آوردها و ادامه عمليات تدابير سنجيده اي منظور نشده بود، مراحل بعدي آن اجرا نشد و نيروهاي عمل كننده به مواضع قبلي خود بازگشتند.
در تاريخ 1359/10/20 نيز عمليات ديگري با نام "توكل” در شمال آبادان انجام شد تا با عقب راندن نيروهاي دشمن از شرق كارون و تعقيب آنها در غرب اين رودخانه تا نوار مرزي، هم آبادان از حصر درآيد، هم خرمشهر آزاد شود. در اين عمليات نيز اگر چه نيروهاي خودي در يكي از محورها موفق شدند، اما الحاق نشدن يگان ها با يكديگر و نيز پيش بيني نكردن تدابير پدافندي، سبب عقب نشيني نيروها گرديد. سرانجام پس از تغيير و تحول در فرماندهي كل قواي مسلح – كه موجب تحول در مديريت جنگ شد – سلسله طرح هايي براي آزادسازي مناطق اشغالي در دستور كار فرماندهان نظامي قرار گرفت كه 3 طرح آن براي شكست حصرآبادان، آزادسازي بستان، آزادسازي منطقه غرب شوش و دزفول در قالب 3 عمليات ثامن الائمه (ع)، طريق القدس و فتح المبين با موفقيت اجرا شد.
منطقه عمومي غرب كارون – از جمله خرمشهر – آخرين منطقه مهمي بود كه همچنان در اشغال عراق بود. بنابراين، از يك سو فرماندهان نظامي ايران براي اجراي عمليات در اين منطقه اشتراك نظر داشتند، از سوي ديگر عراق نيز كه طراحي عمليات براي آزادسازي خرمشهر را پس از عمليات فتح المبين حتمي مي دانست، با در نظر گرفتن اهميت اين شهر و تاثير آن در روحيه ارتش خود و خلل ناپذير نشان دادن اراده فرماندهي نظامي و نيز جايگاه آن در دفاع از بصره، به ضرورت حفظ اين منطقه معتقد بود.
آغاز عمليات بيت المقدس
در حالي كه قواي عراق در منطقه عمومي خرمشهر تقويت مي شد، عمليات بيت المقدس در ساعت 00:55 بامداد 1361/2/10 با قرائت رمز مبارك يا علي ابن ابيطالب (ع) براي آزادسازي خرمشهر آغاز شد. نيروهاي رزمنده – كه از ساعت ها قبل در انتظار فرمان حمله بودند – در تمام محورهاي عمليات به دشمن حمله ور شدند. در محور قرارگاه قدس، هوشياري دشمن و وجود استحكامات متعدد، موجب شد نيروها تنها قسمتي از منطقه جنوب رودخانه كرخه كور را به عنوان سرپل تصرف كنند. در محور قرارگاه فتح، يگان ها پس از عبور از كارون خود را به جاده اهواز – خرمشهر رساندند و به ايجاد استحكامات و جلوگيري از نقل و انتقال و تحرك دشمن در اين جاده پرداختند. نيروهاي قرارگاه نصر نيز اگر چه پيشروي كردند، اما نتوانستند با نيروهاي قرارگاه فتح الحاق كنند. دشمن با درك محورهاي عمليات قواي ايران و اهداف آنان، پس از سازمان دهي نيروهايش، پاتك كرد. اولين پاتك سنگين دشمن در محور قرارگاه قدس و از جنوب رودخانه كرخه كور شروع شد كه پس از ساعت ها درگيري، اين پاتك خنثي گرديد. در محور قرارگاه فتح نيز در حالي كه نيروها در حاشيه جاده مستقر بودند، دشمن از عدم الحاق بين دو قرارگاه فتح و نصر استفاده كرد و با رخنه در شكاف ميان قرارگاه ها، فشار شديدي بر نيروهاي ايران وارد آورد.
دشمن نيروهايش را در غرب جاده اهواز – خرمشهر و در نزديكي مرز و حوالي شلمچه سازمان داده و مي كوشيد نيروهاي ايران را از پشت جاده عقب براند. اين جاده تنها موضعي بود كه رزمندگان مي توانستند با استقرار در پشت آن، با پاتك هاي دشمن مقابله كنند.
پاتك دشمن براي تصرف جاده شروع شد؛ نبردي سخت درگرفت. رزمندگان اسلام به نبرد با تانك ها پرداختند. در اين درگيري اگر چه تانك هاي عراقي توانستند قسمتي از جاده را تصرف كنند و روي آن مستقر شوند، ليكن با مقاومت رزمندگان اين استقرار دوام نياورد و دشمن با شكست اين پاتك ناچار به عقب گريخت.
در پايان روز اول، وضعيت كلي عمليات به اين ترتيب بود كه قرارگاههاي نصر و فتح، سرپلي به مساحت 800 كيلومتر مربع را تصرف كرده بودند. قرارگاه قدس نيز به غير از دو محور، در بقيه محورها نتوانسته بود از رودخانه كرخه كور عبور كند.
ترميم رخنه اي كه به طول 10 كيلومتر روي جاده اهواز – خرمشهر وجود داشت و مي توانست به الحاق كامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح بينجامد و همچنين تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور كار شب دوم عمليات قرار گرفت كه با انحام آن، در برخي محورها رخنه هاي موجود ترميم شد، ليكن تا 48 ساعت بعد همچنان برخي از رخنه ها باقي بود تا اينكه سرانجام پس از 5 روز، خط سرپل از كيلومتر 68 تا كيلومتر 103 تثبيت و كليه رخنه ها ترميم شد.
مرحله دوم عمليات – استقرار در شمال خرمشهر
در اين مرحله از عمليات مقرر گرديد كه قرارگاه هاي فتح و نصر از جاده اهواز – خرمشهر به سمت نوار مرزي پيشروي كنند و قرارگاه قدس نيز به صورت محدود براي تصرف نقطه اي به عنوان سرپل در جنوب رودخانه كرخه كور و درگير كردن لشكرهاي 5 و 6 عراق در آن منطقه اقدام كند، سپس آن نقطه را گسترش دهد. عمليات در ساعت 22:30 روز 1361/2/16 آغاز شد.
نيروهاي قرارگاه فتح، در همان ساعات اوليه به جاده مرزي رسيدند. يگان هاي قرارگاه نصر نيز با اندكي تاخير و تحمل فشارهاي شديد دشمن، به مرز رسيدند و با قرارگاه فتح الحاق كردند.
اگر چه دشمن با اجراي پاتكي شديد و سنگين توانست 6 كيلومتر از مواضع از دست داده را باز پس گيرد، ليكن با مشاهده مسير پيشروي نيروهاي ايران به طرف مرز، لشكرهاي 5 و 6 را به عقب كشاند تا ضمن جلوگيري از محاصره و انهدام آنها، خطوط پدافندي بصره و خرمشهر را هر چه بيش تر تقويت كند. در پي اين عقب نشيني – كه از ساعات اوليه روز 1361/2/18 آغاز شد – نيروهاي قرارگاه قدس ضمن تعقيب نيروهاي دشمن، تعدادي از آنها را كه از قافله عقب مانده بودند، به اسارت خود درآورند و در نتيجه، جاده اهواز – خرمشهر (تا انتهاي جنوب منطقه اي كه قرارگاه نصر به عنوان سرپل تصرف كرده بود) و نيز مناطقي همچون جفير، پادگان حميد و هويزه آزاد شدند.
مرحله سوم عمليات -در آستانه ورود به خرمشهر
با پيدايش اوضاع جديد و آگاهي از آشفتگي دشمن، تصميم گرفته شد با وجود خستگي مفرط رزمندگان – كه بر اثر چند مرحله پيشروي توام با نبردهاي شديد شبانه روزي با دشمن ايجاد شده بود – در اجراي مرحله سوم عمليات تعجيل شود. در اين مرحله از عمليات مقرر شد قرارگاه فتح در عمق 6 كيلومتري نوار مرزي نيروهاي دشمن را منهدم كند؛ قرارگاه نصر نيز ضمن پاك سازي منطقه حد فاصل جاده خرمشهر – اهواز تا نهر عرايض از وجود دشمن، در منطقه شلمچه پيشروي كند؛ قرارگاه قدس هم ماموريت يافت در منطقه كوشك، طلاييه، دشمن را تا پشت مرز عقب براند. عمليات در ساعت 22 روز 1361/2/19 آغاز شد و هر چند تلفات و خسارات سنگين بر دشمن وارد آمد، ليكن هوشياري و تمركز نيروهاي عراقي در خطوط پدافندي موجب شد رزمندگان اسلام نتوانند به اهداف تعيين شده در اين مرحله از عمليات دست يابند.
مرحله چهارم عمليات – آزادسازي خرمشهر
پس از مرحله سوم عمليات بي درنگ فرصت لازم در اختيار يگان ها قرار گرفت تا به بازسازي و تجديد سازمان نيروهاي خود بپردازد. در اين ميان قرارگاه فجر نيز با سه تيپ پياده وارد منطقه شد. سپس در جلسات متعددي عمليات مرحله چهارم به اين شكل طراحي شد كه قرارگاه نصر با حركت در امتداد مرز به سمت جنوب، ضمن بستن جاده شلمچه، خود را در محور نهر خين به اروند رود برساند؛ قرارگاه فجر در جناح مياني و در امتداد نهر عرايض به سمت اروند رود پيشروي كند؛ قرارگاه فتح نيز در امتداد جاده اهواز – خرمشهر و براي آزادسازي خرمشهر وارد عمل شود.
عمليات در اين مرحله از ساعت 22:30 روز 1361/3/1 آغاز شد. قرارگاه نصر در امتداد مرز پيشروي كرد و موفق شد جاده شلمچه را مسدود كند. قرارگاه فجر نيز توانست ضمن تامين پل نو، نيروهايش را به اروند رود برساند. اما قرارگاه فتح به دليل حساسيت و هوشياري دشمن نتوانست به اهداف مورد نظر دست يابد و با روشن شدن آسمان، در منطقه پليس راه جاده خرمشهر – اهواز متوقف شد. به اين ترتيب، محاصره خرمشهر كامل شد، اما نيروهاي دشمن همچنان در داخل شهر مقاومت مي كردند. دشمن براي خارج كردن نيروهايش از محاصره در محدوده پل نو و نهر عرايض از سمت غرب (شلمچه) و شرق (خرمشهر) چندين بار پاتك كرد؛ ليكن با مقاومت يگان هاي ايراني مستقر در منطقه مزبور، اين پاتك ها به شكست انجاميد. سپس دشمن نيروهاي خود را از شمال شرقي خرمشهر به درون شهر آورد تا توان خود را براي حفظ اشغال خرمشهر تقويت كند.
صبح روز 1361/3/3 حلقه محاصره خرمشهر تنگ تر شد و انبوه نيروهاي دشمن كه 2 روز محاصره در هوايي گرم طاقت شان را به سر آورده بود. مقاومت را بي تاثير دانستند و با خروج از مواضع خود در تمام شهر، در چند ستون طولاني و كنار هم به سوي پليس راه آمدند و در حالي كه تكبير مي گفتند و شعار الموت لصدام و دخيل الخميني سر مي دادند، خود را تسليم كردند.
به اين ترتيب، خرمشهر كه پس از 34 روز مقاومت در برابر دشمن در تاريخ 1359/8/4 اشغال شده بود. بعد از 575 روز و طي 25 روز عمليات در ساعت 11 صبح روز 1361/3/3 آزاد شد. همچنين، در اين عمليات – كه به آزادسازي 5038 كيلومتر مربع از اراضي اشغال شده انجاميد – هويزه، پادگان حميد و جاده اهواز – خرمشهر نيز آزاد شد و در اختيار رزمندگان جمهوري اسلامي ايران قرار گرفت.
در پایان از خداوند علو درجات را برای تمامی شهدایی که در راه آزاد سازی خرمشهر جان خود را در طبق اخلاص گذاشتند خواهانیم و یاد شهدای بزرگی همانند محمد جهان آرا و صیاد شیرازی را گرامی میداریم.
منابعی که در این تحقیق استفاده شده به این شرح است:
– ویژنامه فتح خرمشهر
– سایت جامع دفاع مقدس
– پایگاه اطلاع رسانی نوید شاهد
– پایگاه اطلاع رسانی سوره
– روزنامه کیهان- آبان 1359
– وبلاگ تاریخ ایرانی.
پژوهش نسبتن کاملی است.
دستمریزاد