تحولات خلیج فارس در دوره هخامنشیان
رقابت بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای مدیترانه که از هزاره سوم پیش از میلاد آغاز شده بود با قدرت گرفتن مادها و پارسها در قرن پیش از میلاد وارد دوره جدیدی شد. پیروزی مادها بر آشوری ها و فتح سرزمین های مجاور دریای مدیترانه، توجه پادشاهان هخامنشی توجه ویژه ای به خلیج فارس و بنادر و جزایر آن از خود نشان دادند، به گونه ای که «ایران در تمام طول دوره هخامنشی مالک مطلق و بلامنازع کرانه های شرقی دریای مدیترانه و خلیج فارس و حوزه اقیانوس هند باقی ماند و حتی در فواصل کوتاهی از 525-428 قبل از میلاد از 345-332 قبل از میلاد، مالک الرقاب و فرمانروای مطلق دریای مدیترانه هم شد».
ایرانیان و به ویژه پارس ها مدتها پیش از روی کار آمدن هخامنشیان کرانه های خلیج فارس را می شناختند و بسیاری از طوایف و تیره های ایرانی از جمله بومیان منطقه به شمار می آمدند. بندر آباد و پر رونق «لیان» در نزدیک بوشهر کنونی، یکی از باراندازهای مهم ایلامی در دوره کوروش هخامنشی نیز مورد استفاده قرار می گرفته است و چنان اهمیتی داشته که پادشاه ایران در نواحی پس کرانه ای آن، قصر باشکوهی ساخت که بقایای آن در نزدیکی برازجان هنوز پابرجاست.
«استرابو» و «آریان» از محل این کاخ با عنوان «تااوکه» (Taoce) یاد کرده اند. نام این شهر در الواح گلی تخت جمشید با عنوان «تموکن» (Tamukan) ثبت شده است. از محتوای این الواح بر می آید که تعداد زیادی کارگر جهت برداشت محصول به شهر تااوکه اعزام شده اند. آرامگاه های دوره اولیه هخامنشی در نواحی پس کرانهای خلیج فارس شاهدی دیگر بر این مدعاست. در گنجینه نفیس زیورآلاتی که در محل پاسارگاد، پایتخت کوروش به دست آمده مرواریدهای غلطانی دیده می شود که ساحل نشینان خلیج فارس به رسم هدیه به دربار تقدیم می کردند.
آشنایی ایرانیان با دریانوردی و سکونت آنان در سواحل خلیج فارس باعث شد تا به اهمیت تجارت دریایی پی ببرند و از دوران حکومت کوروش اقداماتی را جهت تسهیل بازرگانی به انجام رسانند. این اقدامات با روی کار آمدن داریوش سال 522 قبل از میلاد وارد دوره ای تازه شد. سه اقدام اساسی داریوش در سالهای نخستین حکومت، تاثیر بسیار مهمی بر ساحل نشینان خلیج فارس و تجارت دریایی بر جای گذاشت: اول، آرام کردن ایالتهای پس کرانهای خلیج فارس در سال 520 ، فتح هند و سواحل آن در سال 517 قبل از میلاد و اعزام یک گروه اکتشاف دریایی به خلیج فارس و اقیانوس هند و دریای سرخ، و سوم حفر کانال سوئز در سال 497 قبل از میلاد و اتصال خلیج فارس به دریای مدیترانه از طریق ایجاد یک آبراه بزرگ در مصر.
این نیز گفتنی است که داریوش شخصاً به خلیج فارس سفر کرد دستورات لازم را برای توسعه و رونق بنادر آن صادر نمود، فتح سرزمین هند سبب ایجاد روابط بازرگانی با بومیان شد و کشتی های کوچک بین دهانه رود سند و خلیج فارس به سهولت رفت و آمدی کردند. در یک نتیجه گیری کلی می توان گفت که با روی کار آمدن هخامنشیان و توسعه قدرت آنان به سواحل مدیترانه و دریای سرخ، لزوم توجه به تجارت دریایی و ویژه سواحل و بنادر خلیج فارس بیش از پیش مطرح شد. اقدامات کوروش و داریوش و خشاریارشا در ایجاد امنیت در نواحی ساحلی و تسهیل مراودات اقتصادی در سواحل نیز موجب آبادانی و رونق این مناطق گردید.
به عبارت دیگر سواحل خلیج فارس در دوره هخامنشیان بر رقبای خود یعنی بنادر و سواحل مدیترانه پیشی گرفته و با حفر کانال سوئز این بنادر و شهرهای خلیج فارس بودند که توانستند در امنیت به دست آمده در امپراتوری هخامنشی سهم عمدهای را در تجارت دریایی بین المللی بر عهده گیرد. پادشاهان هخامنشی به ویژه داریوش اول به خوبی بر اهمیت تجارت دریایی خلیج فارس و نواحی مجاور واقف بودند و شناسایی و اکتشاف مناطق دریایی برای داریوش از چنان اهمیتی برخوردار بود که به دستور او نخستین هیات اکتشافی سواحل و بنادر خلیج فارس و هند به کرانه ها و جزایر و بنادر اعزام شد. فرمانده گروه اعزامی پس از بازگشت خود به یونان، اطلاعات خود را از این سفر دریایی در کتابی با عنوان پریپلوس (periplus) یا «گردش با کشتی» جمع آوری کرد و این دفتر منشا تمامی آگاهی یونانیان از شرق شد و همچون نمونهای عالی از یک گزارش جغرافیایی، مورد تقلید و توجه جغرافی نویسان بعدی قرار گرفت.
منابع:
1-تاریخ خلیج فارس-محمدباقر وثوقی
2-سیرگذشت کشتی رانی ایرانیان-حسن هادی
3-اقلیم پارس-محمدتقی مصطفوی
4-جغرافیای اداری هخامنشیان-آرنولد تویی بن
